Orang Iban balat bepenyiru ba sentang adat pemati

BA adat pasal pemati bansa Iban enda sebaka ba siti-siti endur laban kadang-kadang nitihka sungai siti-siti menua, baka chunto Kalaka Saribas enda sebaka enggau sida ke diau di Batang Rajang enggau sekeda menua bukai.

Seiku orang ke ngembuan mayuh pengelandik dalam adat Iban, sereta mayuh peneleba nyadi pengajar (kala ngajar di Saratok, Kapit, Lundu) lalu udah nya pindah ngagai Opis Pelajar (pampang Teknologi enggau Pelajar Khas), lalu asal iya ari Sg Klampai, Saratok, Edward Untie, madahka orang ke beasal ari Kalaka/Saribas, udah nya pindah ngagai pelilih menua bukai, sida iya agi mai adat ke sebaka, nyema kitai di Saratok pindah ke Baram, Ulu Teru mai adat nya, adat sida ari Saratok kena sida din, lalu baka nya mega baka sida ke bepindah ke Balingian, baka orang ari Ulu Paku ke mayuh pindah kin endang mai adat kitai kena sida din.

Dalam adat pemati, ke ditusun ulih Edward tu mayuh ngambi adat sida ari Kalaka Saribas ke ditusui iya bepun ari orang ke ngapuska seput, baru udah nya ngaga adat, enda tak lalu empegal ba adat.

Ku Edward, tusun pengidup kitai mensia nitihka adat Iban belabuh ari renggat pengidup kitai mensia ke bisi tiga bengkah renggat: Keterubah iya, maya kitai ada ke dunya tu, nangkan ke nya, maya kitai nirika ruang bilik (pengawa belaki, bebini), enggau maya kitai ninggalka dunya tu iya nya maya mati.

Pemati dibagi ngagai empat bengkah: Keterubah, mati lulus (mati baru ada, nadai maya pengada  tauka dua tiga begulai enggau kitai), kedua, Mati Tachak tauka Mati Ruyak (orang ke baru apin beruang bilik, mati dara, mati bujang, apin bulih purih, apin bisi benih, apin bisi telesak), Mati Nganta, Mati Belala (orang ke udah beruang bilik, udah bisi anak telesak, tang umur iya agi biak, agi bengepan, agi bepekayan , lebuh mindah kulu-kili, agi rindu begulai sejalai enggau bala pangan, kaban, reti nya agi belala idup) enggau ke penudi endar, Mati Tuai, Mati Pulai (enti umur udah chukup tuai, udah 80 lebih, 90 lebih, udah chukup sain dalam dunya tu tauka jaku ke siru agi, Pulai ku kitai).

Lebuh orang mati, maya iya ngapuska seput, dia orang lalu nanggam mulut, enda ngasuh iya rangap-rangap, lalu diberi orang mandi, digari enggau ngena gari ke manah, nya baru orang nanggung iya ke ruai.

Jam orang ke kiruh meri iya mandi, maya iya udah ngapuska seput, orang di ruai kiruh ngaga sapat ke endur orang engkah bangkai.

Bangkai meseti disapat, enti bisi ngena pua kumbu, ngambika enda mandang rumah. Reti nya, enggaika rumah angat. Enti kitai nadai pua kumbu, pua bukai tau mega (nya kebuah orang kelia enggai enda betenun, ngaga pua, laban pua mayuh guna, baka lebuh bisi pemati).

‘Kebuah orang nyapat bangkai nya, enggai ke bangkai nya mandang rumah, mandang bilik, mandang ruai orang sepiak-sepiak ke berimbai enggau iya, lalu nya ku pengarap kitai Iban tau ngasuh rumah angat,” ku Edward madah lebuh dikerandau Utusan Borneo di rumah iya ditu, Hari Lima tu tadi.

Kedua, enggai ke bangkai nya diperaka ukui, mayau laban enti iya diperaka ukui, mayau, semengat orang nya tau ngeregau kitai ke agi idup, tau ngachau ngirau kitai ke agi idup.

Jam sama berebak enggau nya tadi (maya orang ngaga sapat), sekeda orang lalu nelentangka lesung ba pala tangga puting setak-setak, tungkup ke orang lesung dia lalu dipelintangka orang enggau alu.

Kebuah orang nungkupka lesung enggau melintangka alu ba pala tangga puting setak-setak nya, enggai ke sebayan niki. Laban ba mata sebayan, lesung nya tadi babi bandam, lalu alu nya ular tedung. Lebuh sida meda babi bandam, ular tedung nya dia, sida lalu enda berani niki.

Sekumbang orang ngaga sapat, sekumbang orang melintangka lesung enggau alu, orang ke meri bangkai mandi di bilik, sekeda orang lalu menyadika api ba empuan.

Udah orang ngaduka sapat, udah bangkai di engkah dalam sapat, nya baru orang ngambi gari iya ke mati, lalu digantung orang ba atas tali tauka buluh tauka kayu, lempaika orang atas bangkai, nya ke dikumbai orang baya pandang.

Nya alai kitai di rumah panjai kelia, enda tau enda nadai tempuan, dia alai orang menyadika api, ngena dapur arau laban ke dibuai orang udah bekau nya. Api nya ke dikumbai orang api sebayan.

Diatu udah enda sebaka, di nengeri nadai agi orang ngadu utai baka nya, tambah mayuh dipuntangka orang ke baru. Orang ke biak enda nemu ni bagi adat asal.

Api nya enda tau padam, dipenyadi semalam-malam nya. Enti dua, tiga malam nyengai antu, api nya dia, enda tau padam laban api nya meri penampak, penerang ngagai semengat iya ke mati.

Engkah orang ba api dia, baya, semua utai bukai ke ukai gari, baka raga, timpa, pemansai, sengayuh, tugal, tajau (keresa idup ke kena orang ke mati, ke suah dikena iya) engkah orang ba semak api sebayan. Maya nganjung antu, semua utai nya dibai orang.

Enti orang ke mati nya di tanah tauka baka diatu di sepital, bangkai iya lebuh iya niki ke rumah, enda tau enda dienselanka orang, dienselan orang enggau enti bisi babi, enselan enggau babi, enti nadai tau ngena manuk dua iku (nya ke dikumbai orang babi tuduh, laban manuk dua iku bisi empat iti kaki, reti iya sebaka enggau babi).

Enti sentubung (tauka lungun jaku orang Batang Rajang) ditiki bereta enggau bangkai iya, sekali aja enselan, tang enti sentubung enggau bangkai nya enda bereta niki, dia seduai iya sama di enselan orang. Reti nya, bangkai dienselan, sentubung dienselan (dua kali enselan).

Lebuh semua utai tu digaga, dia orang ngambi tukang sabak, nyabakka orang ke mati. Lalu sabak nya dikumbai orang sabak bebuah. Enti orang ke nyabak ke nadai beleka, dikumbai orang sabak sebana.

Sabak bebuah tu bisi tusun, endang bisi atur. Orang ke nyabak nya ngeluluka diri nganjung semengat iya ke mati, nganjung semengat iya ke sebayan (kemaya hari tu orang Keristin nganjungka iya ke serega kin, reti iya), dikeluluka orang.

Lebuh orang ngeluluka sabak nya, mayuh endar menua dipansa semengat, baru datai di Batang Mandai. Nya ke sinu endar enti kitai ninga leka sabak nya baka, apin iya ninggalka rumah nya, iya lalu bebagi utai enggau orang, mansa menua tu, kadang-kadang datai ba puting titi rawan din, datai ba titi rawan din, betemu enggau bunsu bubut.

Enti bangkai nya disenggai dua malam, malam keterubah (baka di Kalaka, Saribas, Paku, Saratok, Betong, kitai selalu nyengai antu tiga malam) apin bisi tukang sabak semina malam kedua enggau malam ketiga aja.

Ku kitai di menua tu, enti kitai kaut ninga bubut, bisi ninga orang mati laban bubut tu ngerara semengat orang ke mati, enda lalu ngasuh iya pulai ke sebayan, nagang orang nya nengah titi rawan.

“Orang ke ulih ditagang bunsu bubut tu, nya orang ke bisi kadang-kadang udah di sapat din, tau idup baru. Bisi cherita bansa nya. Enti nuan nanya orang nya, cherita sida iya nyauka sebaka. Sida deka nusui kala nengah endur ke disebut tadi, taja pan enda mayuh cherita bansa nya di dinga kita,” ku Edward.

Ba malam penudi nyengai antu, urung pukul 4.30 pagi, sebedau antu nya dianjung orang ke pendam, dia orang bisi meri antu nya makai.

Maya nya orang mechahka labu (enti kelia labu alai orang nyimpan ai), urung pukul 4.30 pagi nya, orang meri sebayan nya makai, beri orang ai, beri orang makai ba chapak, dipechahka orang nya laban kelia rumah begantung, puruk orang ke baruh rumah, buai orang ke baruh rumah.

Apin orang nanchang sentubung (tanchang orang ngena buluh kena orang nyan), enti orang nya mati tuai, udah bisi ichit, udah bisi umbuh, dia orang ngasuh bala ichit, umbuh iya meraka sentubung tiga kali lalu manjung.

“Kebuah iya bansa nya, enggai ke sida iya alah ayu laban orang ke mati. Enti iya alah ayu, reti nya sida iya enda gayu, enda pengerai, enggaika pandak umur,” ku iya.

Udah nya bangkai lalu nurun ari rumah urung pukul 5:00-5:30 pagi, apin hari tawas. Kebuah orang enggai nganjung maya hari udah terang, takutka bangkai dalam sentubung nya mandang rumah baru, maya nya sapat udah direrak orang, ngasuh rumah angat.

Orang ke nguluka bala mayuh nganjung antu, deka mai sempun (kulit kayu baka lukai,engkajang, gaga orang tenchang-tenchang sida di utai ba api sebayan).

Lebuh orang ke mai sempun, mai api sebayan, lalu ditangkan orang ke nyan antu, ditangkan mai keresa orang ke mati ba empuan. Api nya tadi dibuai orang, api sebayan dipuruk orang ke lubang kin (ke baruh rumah).

“Enti dulu kelia, apin orang ngena sentubung, bangkai nya disan orang ngena lantai (engkah orang ba baka buluh ke dianyam orang), disan orang ngena lantai. Datai di pendam din, nya baru orang beban sentubung, tebang orang kayu nya tadi, dikeruang baka sentubung, ngambika sida iya ulih engkah bangkai dalam nya,” ku iya, lalu nambah, udah tembu ban, baru nyimpan bangkai ke dalam sentubung, nya baru ditumbak.

Maya bala mayuh udah nurun nganjung antu, bala sida ke indu lalu begempuru ba bilik orang ke mati, sida iya bela mai pemakai kediri, empuru makai, kena sida iya ngenyamaika ati orang ke kena tinggang penusah.

Ba pengawa nganjung antu ngagai pendam, pengawa bansa tu lama, ni enda, laban orang nyau nebang kayu, beban lama. Lebuh numbak bangkai, sida iya nadai tentu bejam agi, kadang-kadang bangkai nya kelalu mabu, kadang-kadang dua, tiga kaki (Orang kelia ga nadai changkul).

Laban bangkai kelalu mabu, dia bangkai nya suah diengkuran babi babas, suah disengkubang bandau , bagas engkubang bangkai laban nya but, sida iya ensium bau nya laban kelalu mabu.

Pulai baru ngagai atur numbak lubang nya tadi, apin lubang nya ditumbak, iya meseti digenselan orang enggau darah manuk (seiku), udah nya baru numbak lubang.

Udah lubang nya tembu ditumbak, dia orang ke dudi, dua tiga iku, orang ke dudi pansut ari dalam lubang, sida iya digagaka orang tangga arau (kayu mit mesai betis) kena sida iya niki ke atas pansut ari lubang.

Daun ba lubang enda tau dibuai daun idup. Kebuah pemali iya, enggai ke sebayan (semengat orang nya tadi) ngeregau kitai ke agi idup. Enti bisi daun idup, ambi orang dulu, iya enda tau tama lubang.

Manuk ke disayat kena orang enselan, manuk nya lalu dibai orang ngagai endur encharan enda jauh ari pendam (endur orang berapi lebuh nganjung antu, ukai semua orang ke nganjung antu numbak lubang, sekeda diasuh berapi ba pendam).

Ba encharan nya alai orang berapi, nyendiaka pemakai kena sida ke udah gawa nganjung antu.

Tiap iku orang ke ngagai pendam, nibar rangkang ke mit, tauka kayu mit kena orang ngitung tubuh penyampau orang ke nganjung antu, ngambika orang ke berapi tadi nyamai nemu, nyamai sida iya ngagih utai pakai.

Lebuh orang ke numbak antu pulai ari pendam, sida iya meseti ensuruk baruh buluh (digagaka orang buluh urup V tunsang), dalam pejalai sida iya ngagai encharan. Kebuah iya, enggaika semengat orang ke mati nya tadi nitihka sida pulai ke rumah.

Pulai ari pendam, pulai ngagai encharan, sida iya lalu makai. Udah abis pengawa nya, sida iya lalu mulaika diri ke rumah, apin sida iya datai di rumah, datai di pengkalan, tiap-tiap iku sida iya mandi dulu, baru tau niki ke rumah.

Kebuah iya bansa nya, kena muai penyial, pengamah, kitai udah ngereja utai di pendam, udah ngindik kubur (di nengeri mayuh di engkahka orang ai enggau bungai kena bebasu kaki).

Kadang-kadang sida ke pulai numbak antu, ari encharan, lalu udah mandi, tang udah nya, sida iya bisi ninga burung jai, bisa, enti kelia, dia orang nya ensuruk baruh rumah, datai ba bilik orang ke mati.

Udah nya, sida iya digagaka gelegar buluh, lalu disawang orang gelegar buluh nya, digaga orang tangga arau, sida iya lalu niki ari nya, pansut ba bilik orang ke mati.

Udah datai di rumah, sida iya lalu dibiau enggau manuk, udah abis biau, dipechik orang ngena penabar burung, ngasuh burung nya enda bisa, ngambika nadai ngachau.

Udah bekau nya, baru orang empuru ba ruai orang ke mati. Enti orang nya nadai burung, udah sida iya mandi, sida iya lalu niki, udah begari, nya baru orang empuru ba ruai orang ke mati, lalu bebela maka di ruai.

Lebuh lemai udah nganjung antu, bisi dua, tiga iku orang lalu nungkun api, tang endang bisi endur ditagaka laban api enda tau ditungkun sebarang endur, ke deka ditungkun bejurut tiga malam.

Ba sekeda pemati seiku-seiku, ku Edward, baka enti indu ke mati beranak, atas kubur iya diimbur orang enggau leka jagung, engkah orang duri limau, duri randau kumbai orang randau entanak, engkah orang bulu landak enggau daun entingan.

“Kebuah iya, enggai ke semengat indu nya dirasuk antu anak (koklir), enggai ke indu nya nyadi koklir, kebuah orang ngaga semua utai nya atas kubur iya, kena nagang semengat iya dirasuk antu koklir tauka antu anak,” ku iya.

Enti orang ke mati nya, mati tuai enti udah bisi ichit, bisi umbuh, iya enda diulit.

“Baka orang nya mati tuai, lebuh orang pulai nganjung antu, udah orang mandi, begari, datai ba tengah laman, dia orang ke pulai nganjung antu tadi, lalu manjung tiga kali, ninga panjung nya tadi, orang ari rumah lalu nimbal enggau pangkung setawak, nya ke dikumbai orang mangkaka selaing,” ku iya.